„Regulowana w ramach Unii Europejskiej konsumencka umowa na odległość została porównana w dotychczasowej literaturze do rozwiązania prawa rzymskiego znanego pod średniowieczną nazwą negotium claudicans, a więc do umowy z niedojrzałą osobą sui iuris (pupilem) bez zgody opiekuna. Niniejszy artykuł opierając się na tym porównaniu, stosuje je do kolejnej dyrektywy unijnej, która jeszcze ściślej jest związana ze zjawiskiem ingerencji w wiążący charakter postanowień umownych. Najnowsze orzecznictwo TSUE dotyczące sankcji zawartej w art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG, jej implementacja do prawa krajowego oraz stanowiska różnych doktryn prawnych, zwłaszcza w prawie polskim (art. 3851 § 1 k.c.), inspirują do postawienia pytania o charakter sankcji za niedozwolone postanowienia umowne i jej znaczenie dla współczesnej dyskusji nad typologią nieważności. Artykuł próbuje odpowiedzieć na te pytania poprzez mariaż rozwiązań stosowanych w różnych czasach i kontekstach. Porównuje sankcję unijną z rzymskim prawem umów oraz z jego spuścizną w prawie europejskim i południowoafrykańskim. Oba przykłady, łączy podobny charakter sankcji, które noszą uderzające cechy: są asymetryczne i wymykają się współczesnym typologiom nieważności”.
Sankcja ewoluująca
„Choć założono różnorodną implementację sankcji w państwach członkowskich UE w celu zachowania spójności poszczególnych krajowych przepisów prawa cywilnego, jej rozumienie jest stale rozwijane przez TSUE, co wpływa na stosowanie także krajowych sankcji. Ewoluujący charakter sankcji ma szczególne znaczenie w prawie polskim, gdzie sankcja uregulowana w art. 3851 § 1 k.c. znalazła się w centrum uwagi w sprawach dotyczących słynnych umów kredytowych indeksowanych w walucie obcej (Ziemblicki i Lewandowski 2021). Polski kodeks cywilny wyraźnie powtarza przepis unijny (niedozwolone postanowienie „nie wiąże” konsumenta), a zatem ustawodawca nie określił wprost, który z istniejących rodzajów sankcji ma zastosowanie do niedozwolonych postanowień umownych, tworząc tym samym sankcję sui generis (Pisuliński 2017). W 2021 r. polski Sąd Najwyższy (III CZP 6/21) porównał m.in. działanie sankcji za niedozwolone postanowienia umowne do sankcji zwanej w polskiej nauce prawa negotium claudicans, tj. bezskuteczności zawieszonej jak np. w przypadku transakcji z małoletnim bez zgody osoby trzeciej”.
Historyczne paralele
„W niniejszym opracowaniu przedstawiono dwie tezy. Pierwsza głosi, że ewolucja sankcji unijnej przypomina w większym stopniu pierwotną historię rzymskiego negotium claudicans, które w prawie starożytnym i w ius commune było rozumiane inaczej niż współczesna bezskuteczność zawieszona. Po pierwsze, w obu przypadkach słabsza strona transakcji nie jest związana niedozwolonym postanowieniem (UE) albo postanowieniem, które nakłada obowiązek (prawo rzymskie). Po drugie, sankcja może mieć efekt penalizujący kontrahenta, tzn. słabsza strona transakcji może zastosować wobec kontrahenta postanowienie, które wobec niej jest bezskuteczne (UE) albo zażądać wykonania kontraktu w zakresie w jakim ten przyznaje jej prawa (prawo rzymskie). Po trzecie, słabsza strona może zdecydować się na świadome spełnienie świadczenia w oparciu o taki postanowienie umowne, a wtedy restytucja świadczenia jest niemożliwa. W prawie unijnym jest tak ze względu na świadomą zgodę, a w prawie rzymskim ze względu na wykonanie zobowiązania naturalnego. Po czwarte, zastosowanie sankcji może wpłynąć na upadek całej umowy, wówczas konieczna staje się odpowiedź, w jaki sposób strony zostaną rozliczone. W UE sankcja nie może być zastosowana do głównych zobowiązań umowy, co wymaga zdefiniowania istotnych zobowiązań, a także rozeznania, kiedy umowa nie może dalej istnieć bez niedozwolonych postanowień (de Elizalde i Leskinen 2018); w prawie rzymskim zastosowanie sankcji do istotnych zobowiązań jest możliwe jedynie poprzez utrzymanie, że słabsza strona zachowuje naturalne zobowiązanie wobec drugiej strony. Współcześnie w państwach tradycji kontynentalnej transakcje z małoletnimi bez zgody osoby trzeciej są obarczone sankcją bezskuteczności zawieszonej ze względu na długą historyczną ewolucję sankcji, w której interes kontrahenta zaczął być bardziej chroniony niż w przypadku sankcji wypracowanej w prawie rzymskim. Nawet jednak w samym prawie rzymskim represyjny charakter sankcji wobec strony zawierającej umowę z niedojrzałym bez zgody opiekuna był łagodzony wobec konieczności zachowania równowagi społecznej. Biorąc pod uwagę historyczne paralele, nie jest wykluczone, że obecnie wybitnie penalny charakter sankcji unijnej zostanie w przyszłości zmodyfikowany; jest to jednak mało możliwe, ze względu na jedną istotną różnicę: w przypadku rzymskiego prawa umów niedojrzali mogli być zarówno kupującymi, jak i sprzedającymi, inaczej niż w przypadku konsumentów”.
Elastyczny charakter sankcji
„[D]ruga teza artykułu głosi, że ewolucja sankcji polegająca na doprecyzowaniu lub dostosowaniu ich działania w celu osiągnięcia równowagi społecznej nie jest niczym nowym: jest naturalną konsekwencją pluralizmu sankcji cywilnoprawnych i zatarcia ich granic, mimo prób klarownego zarysowania ich rodzajów w nauce prawa cywilnego (Preussner-Zamorska 1983). W prawie rzymskim i w rzymskiej nauce prawa używano ponad 30 terminów na określenie tego, co obecnie możemy nazwać nieważnością lub bezskutecznością, ale nie powodowało to problemu rozgraniczenia między nimi, gdyż rzymskich jurystów interesowała raczej kwestia „zaskarżalności” czynności prawnej, a nie odgórne typy sankcji, z których można wywnioskować konsekwencje dla konkretnego przypadku. W tym kontekście prawo rzymskie należy uznać za bliższe postawie common law (Scalise 2014). Pandektyści próbowali usystematyzować rzymskie pojęcia przyjmując jako ogólne pojęcie nieważności, która następowała ex lege i erga omnes, a innymi sposobami zaskarżenia czynności prawnej, choć już wtedy pojęcie nieważności względnej powodowało problem interpretacyjny (Honoré 1958; Zimmermann 1996). Nieunikniony brak precyzji w formułowaniu sankcji potwierdza, że kolejne próby ujednolicania bądź systematyzowania sankcji mogą okazać się nieudane. Współczesna doktryna prawa cywilnego dostrzega, że elastyczny charakter sankcji jest lepszym rozwiązaniem”.Źródło
Fragmenty są przetłumaczone z języka angielskiego i pochodzą z artykułu dr. Grzegorza Blicharza pt. „Consumers as Unassisted Minors: Asymmetrical Sanction for Unfair Contract Terms”, opublikowanego w czasopiśmie „Laws” (2022, no. 11(6), 87). Pełna treść publikacji jest dostępna za pomocą linku: https://www.mdpi.com/2075-471X/11/6/87