Nieterminowe spełnienie świadczenia może przybierać postać zwłoki lub opóźnienia. Opóźnienie ma miejsce, gdy nie spełniono świadczenia w terminie. O zwłoce można mówić, gdy nieterminowe spełnienie świadczenia wynika z okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność1.
Prawo zatrzymania (ius retentionis) polega na przyznaniu uprawnionemu kompetencji do wstrzymania się ze spełnieniem obciążającego go świadczenia, dopóki druga strona nie wykona ciążących na niej obowiązków2.
Skorzystanie przez uprawnionego z prawa zatrzymania rodzi wątpliwość, czy ten który z tego prawa korzysta, popada w opóźnienie ze spełnieniem własnego świadczenia. Rozstrzygnięcie tej wątpliwości ma walor praktyczny. Przykładowo, jeśli zobowiązany do świadczenia pieniężnego wykonując prawo zatrzymania popada w opóźnienie, to zobowiązany jest do zapłaty odsetek karnych za czas jego trwania.
Prawo zatrzymania występuje w k.c. w dwóch postaciach. Po pierwsze, jako uprawnienie do powstrzymania się od wydania cudzej rzeczy przez zobowiązanego „aż do chwili zaspokojenia lub zabezpieczenia przysługujących mu roszczeń o zwrot nakładów na rzecz oraz roszczeń o naprawienie szkody przez rzecz wyrządzonej” (art. 461 § 1 k.c.). Po drugie, jest uprawnieniem do wstrzymania się ze zwrotem świadczenia przez jedną ze stron zobowiązania wzajemnego, gdy doszło do odstąpienia od umowy, aż do zaofiarowania przez drugą stronę zwrotu otrzymanego przez nią świadczenia albo zabezpieczenia roszczenia o zwrot (art. 496 k.c.). Ów drugi rodzaj prawa zatrzymania stosuje się odpowiednio w razie rozwiązania albo nieważności umowy wzajemnej (art. 497 k.c.).
Nie ma dostatecznego powodu, aby różnicować „prawo zatrzymania” względem „prawa do powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia”. „Powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia” może uprawniony, gdy: (i) wierzyciel odmawia wydania pokwitowania (art. 463); (ii) wierzyciel odmawia zwrotu dokumentu stwierdzającego zobowiązania albo wydania pisemnego oświadczenia o utracie takiego dokumentu (art. 465 § 3); (iii) druga strona zobowiązania wzajemnego nie ofiaruje swego świadczenia, o ile miały być one spełnione jednocześnie (art. 488 § 2); (iv) strona zobowiązania wzajemnego miała spełnić swe świadczenie wcześniej, ale spełnienie świadczenia przez drugą stronę jest wątpliwe ze względu na jej stan majątkowy (art. 490 § 1).
Czy zatem zobowiązany popada w opóźnienie jeśli nie spełnia świadczenia z tego powodu, że korzysta z prawa zatrzymania?
Wykonywać zobowiązanie należy przede wszystkim zgodnie z jego treścią (art. 354 § 1 k.c.). Kształtują ją nie tylko złożone przez strony oświadczeń woli, ale także ustawa, zasady współżycia społecznego i ustalone zwyczaje3. Skoro prawo zatrzymania jest uprawnieniem wynikającym z ustawy, a opóźnienie naruszeniem zobowiązania, to wnioskować należy, że skorzystanie z prawa zatrzymania jest postępowaniem zgodnym z treścią zobowiązania i wyłącza możliwość popadnięcia w opóźnienie przez zatrzymującego4. Wniosek ten znajduje potwierdzenie w orzecznictwie Sądu Najwyższego, który w wyroku z dnia 31 stycznia 2002 r. (sygn. akt IV CKN 651/00) stwierdził, że „skuteczne skorzystanie przez stronę z prawa zatrzymania wzajemnego świadczenia pieniężnego przesądza o braku opóźnienia ze spełnieniem tego świadczenia”.
Bibliografia
1 W. Czachórski, A. Brzozowski, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian, Zobowiązania. Zarys wykładu, wyd. 11, Warszawa 2009, s. 343–344.
2 A. Koch [w:] Kodeks cywilny, t. 2. Komentarz do art. 353–626, red. M. Gutowski, wyd. 3, Warszawa 2022, art. 496, nb. 8.
3 G. Tracz, Pojęcie wykonania i niewykonania zobowiązań w polskim prawie cywilnym, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2009, z. 1, s. 177.
4 Tak: W. Popiołek [w:] Kodeks cywilny, t. 2. Komentarz do art. 450–1088. Przepisy wprowadzające, red. K. Pietrzykowski, wyd. 10, Warszawa 2020, art. 496, nb. 7.