Artykuł 388 k.c. stanowi, że jeśli jedna strona wyzyskuje niedołęstwo lub niedoświadczenie drugiej stron, to druga strona może żądać unieważnienia umowy, albo wyrównania dysproporcji – zmniejszenia wysokości swojego świadczenia lub zwiększenie wysokości świadczenia jej należnego. Możliwość wystąpienia z roszczeniem opartym na treści art. 388 k.c. warunkowana jest spełnieniem trzech przesłanek: (i) rażącej dysproporcji świadczeń, (ii) przymusowego położenie strony wyzyskanej, (iii) niedołęstwa, niedoświadczenia lub brak dostatecznego rozeznania co do przedmiotu umowy po stronie wyzyskanego, (iv) świadomości wyzyskującego, że wykorzystuje położenie drugiej strony¹. Niektórzy twierdzą jednak, że aby powołać się na treść art. 388 k.c. nie jest konieczne występowanie po stronie wyzyskującego świadomości, że wykorzystuje położenie drugiej strony².

Przedmiotem sporu w literaturze jest dopuszczalność kwalifikacji wyzysku jako wady oświadczenia woli.

O ile na gruncie k.z. ustawodawca rozstrzygał tę wątpliwość przez umieszczenie art. 42 dotyczącego „wyzysku” w rozdziale regulującym wady oświadczenia woli, o tyle art. 488 k.c. znajduje się wśród przepisów tytułu: „Ogólne przepisy dotyczące zobowiązań umownych”.

Dziś na ogół przyjmuje się, że „wyzysk” nie jest wadą oświadczenia woli. Przemawiać ma za tym umiejscowienie go poza przepisami dotyczącymi wad oświadczenia woli³. Argument ten zyskuje na znaczeniu, jeśli przyjąć reprezentowaną w literaturze koncepcję normatywnego charakteru wad oświadczeń woli. Twierdzi się, że wynika z niej, iż ustawodawca wprowadził w art. 83-86 k.c. zamknięty katalog ściśle określonych sytuacji w których można powołać się na stan psychiczny składającego oświadczenia woli w celu pozbawienia czy ograniczenia skuteczności złożonego oświadczenia⁴. Twierdzi się zatem, że wyzysk jest szczególnym ustawowym ograniczeniem swobody umów. Oznacza to, że umowa zawarta w warunkach wyzysku powinna być kwalifikowana jako sprzeczna z ustawą⁵.

Można jednak przedstawić argumenty przemawiające za kwalifikacją wyzysku jako wady oświadczenia woli. Po pierwsze, o wyzysku można mówić tylko w odniesieniu do umów. Jest to jedyna przyczyna uregulowania go wśród przepisów ogólnych dotyczących zobowiązań umownych. Po drugie, nazwa „wyzysk” jest myląca, bo kieruje uwagę na czynność wyzyskującego, zamiast na oświadczenie woli strony wyzyskanej, które zostało złożone w okolicznościach przesądzających o nieprawidłowości procesu woli. Po trzecie, zawarcie umowy w warunkach określonych w art. 388 k.c. skutkuje powstaniem uprawnienia strony wyzyskanej do żądania unieważnienia umowy. Jeżeli wyzysk miałby być przekroczeniem granicy swobody umów, to budzi wątpliwości, dlaczego ustawodawca pozwala na wywoływanie skutków sprzecznych z ustawą, w sytuacji, w której wyzyskany nie skorzysta z przysługującego mu uprawnienia⁶.

Bibliografia

¹ B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyzysk jako wada oświadczenia woli, „Studia Prawno-Ekonomiczne” 1973, t. 10, s. 56 i 61.

² P. Machnikowski, Treść umowy, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 5. Prawo zobowiązań – część ogólna, red. K. Osajda, Warszawa 2020, s. 635-638.

³ W. Popiołek [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2020, art. 388, nb. 1.

⁴ P. Machnikowski, Zobowiązania. Komentarz, t. 1, red. P. Machnikowski, Warszawa 2022, art. 82, nb. 3.

⁵ P. Machnikowski, Treść umowy, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 5. Prawo zobowiązań – część ogólna, red. K. Osajda, Warszawa 2020, s. 630.

⁶ B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyzysk…, s. 53-56.